آموزش علمی و منطبق با مبانی اسلامی

 

همانطور که میدانیم تعلیم و تعلم یکی از مهمترین مسایل دین مبین اسلام و از نیازهای اصلی هر جامعه ای برای رشد و ترقی می باشد.در اثبات اهمیت امر آموزش به یکی از سخنان گوهربار حضرت رسول اشاره میکنم و بس،حضرت هدف از بعثتشان را اینگونه بیان میکنند:

*بالتعلیم ارسلت*

بسم الله الرحم الرحیم

همانطور که میدانیم تعلیم و تعلم یکی از مهمترین مسایل دین مبین اسلام و از نیازهای اصلی هر جامعه ای برای رشد و ترقی می باشد.در اثبات اهمیت امر آموزش به یکی از سخنان گوهربار حضرت رسول اشاره میکنم و بس،حضرت هدف از بعثتشان را اینگونه بیان میکنند:

*بالتعلیم ارسلت*

من برای آموزش فرستاده شدم

اما مسیله ی تنش زا و دشوار این است که روش و اصول حاکم برآموزش چیست که ما در این نوشته به یکی از اصول آموزش اسلامی و علمی میپردازیم:

اصل مطالبه گری علمی متعلم

برای شرح این اصل مهم سوالاتی باید پاسخ داده شود:

قالب و شکل صحیح تعلیم  تعلم چیست؟آیا حتما باید استادی باشد و شاگردی؟آیا حتما باید در فضایی کلاس مانند معلمی به متعلم خود علم بیاموزد؟آیا حتما باید استادی طبق طرح درسی از پیش تعیین شده به شاگرد خود آموزش دهد؟آیا متعلم یا دانشجو حقی در انتخاب موضوع آموزشی ونحوه ی آموزش دارد؟آیا اصلا یک دانشجو نیاز به استاد همیشه حاضر ومحیط بسته ی کلاس دارد؟آیا باید در ارزیابی نهایی کلاس و فعالیت کلاسی دارای ارزش باشد؟آیا حضور در فضایی کلاس مانند نقشی موثر در یادگیری و علم آموزی متعلم دارد؟آیا یک استاد فقط میتواند در کلاس درس علم خود را آموزش دهد؟آیا شیوه های دیگری برای ایجاد رابطه ی علمی بین استاد و شاگرد هست؟آیا استاد باید حتما علم مدنظر خود یا طرح درس از پیش تعین شده را به دانشجو تعلیم دهد؟آیا برای ارزیابی و کسب مدرک در حوزه ی علمی خاص داننشجو باید منابع و مواد لازم آن جوزه را انتخاب کند یا از قبل نخبگان دیگری برای او برنامه ریزی کرده باشند؟آیا اصلا تعلیم و تعلم باید آموزش محور باشد یا پژوهش محور؟آیا دانشجو باید به استاد داوطلبانه رجوع کند یا طبق ضوابطی دانشجو مجبور است نزد استاد حاضر شود و هم چنین استاد مجبور است آموزش دهد؟ آیا آموزش وارزیابی کلاس محور صحیح است؟و....

اکنون به مواردی اشاره خواهیم کرد که پاسخگوی این سوالات نیز باشد.لازم است که تعریف کاملی از اصل مطالبه گری علمی یا به تعبیر تعلیم و تعلم داوطلبانه ارایه دهیم.
اموزش داوطلبانه یعنی اینکه دانشجو یا متعلم باید خود موضوع تعلیم خودرا به طور مسیله محور و با تفکر لازم انتخاب کند سپس خودش به دنبال تهیه ی امکانات و شرایط آموزشی موضوع انتخاب شده برود و در نهایت فرآیند تعلم را شروع کند ترجیحا به شیوه ی تحقیق و پژوهش.قسمت اول تعریف که همان انتخاب موضوع می باشد روشن است و نیاز به توضیح ندارد فقط باید این نکته مورد توجه قرار گیرد که انتخاب موضوع باید براساس نیاز ها یا مسایل علمی شخص متعلم و جامعه ی علمی موجود در راستای تخصص و حوزه ی علمی فرد وی باشد.قسم دوم تعریف که ناظر به تهیه شرایط وامکانات فرآیند تعلیم است شامل مواد علمی موضوع،منابع،اساتید و متخصصین حوزه ی انتخاب شده،محیط یا فضای آموزشی،اسلوب علمی موجود در موضوع تعلیم و... می‌باشد. نکته قابل توجه در قسمت نهایی تعریف که همان شروع دوره تعلیمی می باشد پژوهش محور بودن آن است.یعنی دانشجو در فرآیند تعلیم تبدیل گردد به یک محقق که مسئله ی خود را در قالب یک تحقیق آزاد مورد مطالعه قرار می دهد.ما در احادیثی داریم که به گونه ای برضرورت این اصل نیز اشاره میکند.مثلا:

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

ان هذا العلم علیه قفل ومفتاحه المسالة

بر این دانش قفلی است که کلید آن، پرسش است

شاید بتوان از این حدیث اینگونه نتیجه گرفت که در تعلیم و تعلم دانش تاکید  بر خود دانشجو و اراده او می باشد و تعلیم واقعی وقتی است که انسان با روحیه ی پرسشگری و مطالبه گری به کسب دانش رو آورد.

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می فرمایند:

العلم اکثر من ان یحصی فخذ من کل شی ء احسنه

دانش بیشتر از آن است که به شمارش در آید، پس از هر چیزی نیکوترین آن را برگیرید

در این حدیث به وضوح اهمیت اراده و انتخاب آزاد در کسب علم دیده میشود و وظیفه فراگیری علم و انتخاب موضوع و محتوای آن به خود فرد واگذار شده و همچنین در ای حدیث به علم نیکو اشاره شده است که در ادامه پیرامون نوع علم و ودروس تعلیمی و گلچین کردن آن ها صحبت خواهیم کرد.

 

حال که مفاهیم موجود و تعریف آن ها واضح گردید باید یک نگاهی هم به وضعیت موجود داشته باشیم و آنرا با این اصلا تطبیق دهیم.در نظام تعلیمی امروز کشور اسلامی ما بالاخص در حوزه های علمیه و دانشگاه های اسلامی برنامه های درسی مدون متناسب با رشته ی تحصیلی فرد وجود دارد که با اساتید مشخص و از قبل تعیین شده ارایه گردیده و دانشجو نیز در انتخاب درس با استاد پیشنهادی و شرکت در کلاس کاملا مجبور می باشد.ما نمی گوییم که همه چیز به دانشجو واگذار شود و یک آزادی علمی بی حد ومرزی به طلبه یا دانشجو بدهیم اما نسبتی از این را رعایت کنیم.و در نهایت با یک ارزیابی آنهم باشیوه ای غیر از این شیوه ی موجود(یعنی کتاب خوانی یا جزوه خوانی و شرکت در یک امتحان تحلیلی یا حفظی به ظور اجباری با لحاظ نمرات کلاسی اجباری و...) دانشجو یا طلبه را به سرمنزل مقصود برسانیم.

پیشنهاد های ما:

1.گروهی از خبرگان و متخصصان هر حوزه گرد هم آیند و مؤلفه ها و موضوعات و  زمینه های علمی مورد نیاز و مهم را مشخص کنند.

2.اساتید و  اندیشمندان حوزه ی مربوطه را در حدتوان وامکانات معرفی و  در دسترسس دانشجو قرار دهند.

3.منابع درجه اول وسایر منابع  علمی در داخل و خارج از کشور را راحت در اختیار دانشجو قرار دهند.

4.در زمان انتخاب واحد دانشجورا در انتخاب موضوعات مربوط به درس به صورتی نسبی آزاد بگذارند بالاخص در انتاب استاد البته این موضوع اقتضایاتی دارد:

-یکی از فواید این موضوع علاوه بر رعایت اصل مطالبه گری و یادگیرری بیشتر صرفه جویی در وقت دانشجو متناسب با استعداد وی می باشدوشاید باصرف وقت کمتر نسبت به تشکیل کل

-این امر نیاز به مشخص کردن گرایش های علمی و تخصص های مطرح در رشته را دارد که شاید برای ترم  های ابتدایی زود باشد وبه ضرر دانشجو باشد.

-باید آموزش دروس را به صورت پروژه های پژوهشی و تحقیقی طراحی کرد به طوریکه دانشجو در ابتدای ترم زمان انتخاب واحد یک مبحث علمی را(که در ترم های اول با آزادی کمتر و در ترم های بعدی به صورت کاملا اختیاری و تخصص محور و گرایشی می باشد) انتخاب کند و استاد دلخواه و مرتبط با موضوع را نیز معلوم نماید

-مبانی،مولفه ها،زیرشاخه ها و گرایش ها و تخصص ها ی رشته باید کاملا واضح و روشن به صورت علمی و آکادمیک باشد تا قابلیت فهم و انتخاب و کار علمی فراهم گردد.

5.باید بپذیریم که برگزاری کلاس و حضور اجباری از بازدهی کار می کاهد و با اصل مطالبه گری علمی در تعارض است.زیرا از میزان اختیار و علاقه می کاهد و در نتیجه ابتکار و ایده پردازی و تولید کم میشود و شاید بتوان گفت که اصلا نتوان رویکرد پژوهشی را در تعلیم وتعلم لحاظ کرد.

اصلا لزوم شرکت در کلاس و نقش آن در آموزش چندان مهم نیست زیرا وقتی دانشجو داوطلبانه حوزه ی علمی و آموزشی مورد نیاز و  مربوط به مسایل و متناسب با علاقه و استعداد هایش را انتخاب کند و با شیوه های پژوهشی کمی و کیفی آن حوزه آشنا گردد و همچنین منابع و اندیشه های موجود در موضوع به طور کامل و با دسترسی راحت برایش فراهم شود و استاد ناظر بر پژوهشش را اختیار کند دیگر چه لزومی دارد که حتما در طول هفته در کلاس درس اجباری و بازدهی کمتر حاضر شود در حالیکه میتواندد با پزوهش تخصیصی تر و عمیقتر و گسترده تر و شوری بیشتر میتواند مبحث مورد نظر را فرا بگیرد و علاوه بر این ها در وقت وی صرفه جویی میشود زیرا شاید لازم نباشد برای مبحثی چند ساعت وقتی را که در کلاس میگذاشته  که همه ی آن هم مفید نبوده است صرف کند و با وقت کمتر و مفیدتر به نتیجه ی مزلوب تری برسد.البتهدر این مورد نکته ی زیر را باید حتما در نظر گرفت:

-نمیتوان کلا قید کلاس و جلسات علمی را زد به دلایل زیر:

1.نفس دیدن استاد و اندیشمندان و عالمان در هر حوزه خوددش انگیزه بخش و شور آفرین می باشد و هم کلامی با بزرگان علمی نکات ارزنده و شیو های نابی در اختیار انسان میگذارد.

پیامبر اکرم (ص):"النظر الی جه العالم عبادة" یا در جای دیگر می فرمایند:"مجالسة العلما عبادة"

2.بودن در جمع سایر متعلمین و دانشجویان نیز آثاری دارد از جمله:ایجاد انگیزه و روحیه ی علمی،برگزیدن یک یا چند همکار و همراه علمی که محرک و مکمل انسان به سمت هدف علمی اش می باشد،ایجاد رقابت و و حس غبطه در فرد نسبت به دیگر دانشجویان ممتتاز علمی،استفاده از دستاورد های علمی دیگران و آشنایی با مسایل جدیدتر و متنوعتر و...

3.در بعضی از دروس لازم است استادی باشد تا درس را در قالب درس و کلاس ارایه دهد مثل دروس ریاضی یا بعضی دروس فلسفی و...

با توجه به مسایل بالا  پس نمیتوان به طور کلی قید کلاس را زد اما میتوان شیوه هایی را در تشکیل و اداره ی کلاس اریه داد:

-کلاس ها برگزار شود اما حضور اختیاری شود هرجند که مسایل اصلی و مهم در ان مطرح شود اما ارزیابی نهایی و ارایه ی مدرک از مباحث کلاس و استاد نیز باشد در ان صورت فقط داوطلبان حقیقی با جدیت و دقت بالا در کلاس حاضر میشوند و بازدهی بالا می رود.

-از اساتید مطرح و عالم و جذاب استفاده شود به طوریکه خود استاد دانشجو را جذب کلاس کند

-مباحث مهم و جذاب را که واقعا به کلاس نیاز دارد در برنامه های کلاسی مطرح کنند

-در کلاس ها بیشتر به روش ها و منابع پزوهشی موجود بپردازند به عبارتی دیگر کلاس درس هم بستری برای پرورش دانشجوی مطالبه گر و محقق باشد

-و...

اما به طور کلی باید توجه داشته باشیم که اصل در آموزش بر مجاهدت و تلاش و تکاپوی دانشجو می باشد و این امر زمانی معنا دارد و محقق میشود که اراده و اختیار انسان لحاظ شود تا ابتکار و مجاهدت وی را برانگیزد طبیعتا انسان وقتی سختی و زحمتی را بر خود وارد می کند که امری را دوست بدارد و ارادی انتخاب کند در این حالت میتواند از اساتید و بزرگان و منابع و راهنمایی  های داده شده به بهترین شکل ممکن استفاده کند.در حدیثی از امیر المونین علیه السلام آمده است که:

لا یدرک العلم براحة الجسم

دانش با تن آسودگی فراچنگ نمی آید